Devizne rezerve i šta one predstavljaju 27.6.2024 Tweet Pripremila: Emina Brodilja Ćeman Rukovodilac Odjeljenje za bankarstvo Centralna banka Bosne i Hercegovine Devizne rezerve predstavljaju deviznu imovinu (aktivu) monetarnih vlasti, centralne banke jedne države. Devizne rezerve se sastoje od sredstava plaćanja u stranoj gotovini, vrijednosnih papira/obveznica stranih vlada u stranoj valuti, deviznih depozita kod inostranih banaka, zlata i posebnih prava vučenja Međunarodnog monetarnog fonda. Deviznim rezervama Bosne i Hercegovine upravlja Centralna banka Bosne i Hercegovine. Način korištenja deviznih rezervi i njihova namjena najviše ovise od modela monetarne politike koji se implementira u određenoj zemlji i koji određuje i djelovanje centralne banke. U slučaju Centralne banke Bosne i Hercegovine, koja prema Zakonu funkcioniše po aranžmanu valutnog odbora i prema kojem je domaća valuta u potpunosti pokrivena rezervnom valutom, devizne rezerve služe kao podrška domaćoj valuti. Osnovna osobina deviznih rezervi je postojanje opcije konstantne trgovine, odnosno kotiranosti na finansijskim tržištima. Valute i imovina koje ispunjavaju ove uslove su poznate kao „međunarodne valute“. Međunarodni monetarni fond (MMF) je sa ciljem postavljanja i promovisanja globalnog standarda u upravljanju deviznim rezervama napravio Smjernice za upravljanje deviznim rezervama. Primjena istih nije obavezujuća, ali im je cilj jačanje politika i praksi u ovoj oblasti i ovi principi su globalno primjenjivi kao institucionalne i operativne osnove prikladne za centralne banke sa različitim institucionalnim uređenjima i stepenom razvijenosti. Unatoč razlikama između centralnih banaka na globalnom nivou postoji opšta saglasnost u vezi tri glavna cilja koja trebaju biti ispunjena prilikom upravljanja deviznim rezervama 1. sigurnost, 2. likvidnost i 3. profitabilnost. Važnost likvidnosti i sigurnosti investicija naročito dolazi do izražaja u stresnim okolnostima kada su rezerve najpotrebnije, zbog čega centralne banke veliku pažnju posvećuju upravljanju vezanim rizicima. Centralne banke su po prirodi, uzimajući u obzir svrhu i ulogu deviznih rezervi, veoma konzervativan investitor. Devizne rezerve osiguravaju i adekvatnu zaradu od upravljanja u skladu sa preuzetim rizikom, a prihod ostvaren od investiranja deviznih rezervi veoma često ima značajan doprinos ostvarivanju pozitivnih finansijskih rezultata u centralnoj banci i samim tim i jačanju kapitala centralne banke. Pozitivni finansijski rezultati ostvareni zahvaljujući veoma često znatnim prihodima od upravljanja deviznim rezervama omogućavaju i uplate dijela dobiti u državni budžet, a ujedno osiguravaju finansijsku neovisnost koja je nužan preduslov za nesmetano, efikasno i vjerodostojno provođenje monetarne politike i drugih zadaća centralne banke. Pored navedena tri cilja posljednjih godina, sa porastom svijesti o značaju društveno odgovornog upravljanja (ESG) u procesu upravljanja deviznim rezervama, centralne banke veoma često kao četvrti cilj navode održivost (sustainability). Centralne banke su shvatile da imaju važnu ulogu u pridavanju značaja pitanju održivosti (social responsible finance) i nastoje svojim primjerom uticati i na ostale učesnike na finansijskim tržištima ukazujući na značaj pravovremenog i adekvatnog prilagođavanja klimatskim promjenama. Veoma jednostavan primjer negativnog djelovanja klimatskih promjena na same centralne banke je uticaj klimatskih promjena na cijene roba i usluga, a koji direktno utiče i na jedan od glavnih ciljeva centralnih banaka, odnosno na stabilnost cijena. Održivo ulaganje je inspirisano globalnim inicijativama kao što su Mreža za ozelenjavanje finansijskog sistema (Network for Greening financial system - NGFS), održivim razvojnim ciljevima (Sustainable Development Goals - SDGs) organizacije Ujedinjenih nacija i Pariškim Sporazumom o klimatskim promjenama. Istraživanje Svjetske banke (2023) o praksama centralnih banaka u procesu upravljanja deviznim rezervama je pokazalo da ESG investiranje dobija na snazi i u procesu upravljanja deviznim rezervama. Od 119 institucija koje su učestovale u istraživanju, više od jedne trećine ispitanika je navelo da je integrisalo aspekte ESG-a u njihovu investicionu politiku (24 %) ili u okvir ulaganja (12 posto). Kada se ovi rezultati uporede sa rezultatima istog istraživanja koje je sprovedeno prije dvije godine ovo je blago povećano, sa 27% na 34%. Postoje značajne razlike između regiona, sa Evropom i Centralnom Azijom kao predvodnicima prihvatanja ESG-a, nakon čega slijede zemlje Južne i i Istočne Azije i Pacifika. U poređenju sa globalnim prosjekom od 24% ESG usvajanja u investicionoj politici, 45% banaka centralne Evrope i centralne Azije su prihvatile ESG elemente, a zatim 26% u južnoj i istočnoj Aziji i Pacifiku. Veća stopa usvajanja ESG-a u Evropi je povezana sa jakim fokusom Evropske unije na ESG politku u odnosu na Ameriku, Bliski Istok i Afriku. Banke članice Eurosistema su u 2021. godini donijele odluku da sve centralne banke članice primjenjuju iste principe vezano za „zeleni“ portfolio budući da je održivo finansiranje veoma bitno za buduće generacije. Centralna banka Bosne i Hercegovine takođe nastoji pratiti ove trendove te je u drugoj polovini 2023. godine otpočela sa investiranje svojih deviznih rezervi u zelene obveznice. Ipak, bitno je napomenuti da za CBBiH, isto kao i za druge centralne banke, ograničavajući faktor za značanije investiranje u zelene obveznice predstavlja činjenica da je limitiran broj zelenih državnih obveznica, u koje prema Zakonu CBBiH jedino može investirati svoje devizne rezerve, te da su zelene državne obveznice uglavnomdužeg roka dospijeća. Najveći emitenti zelenih obveznica su supranacionalne institucije, kao i agencije, dok su na tržištu najveći emitenti korporacije (korporativne obveznice). Pitanje optimalnog nivoa deviznih rezervi je pitanje oko kojeg u teoriji postoji široko rasprostranjena rasprava te je u skladu s tim razvijeno i niz indikatora optimalnog nivoa, odnosno ocjene minimalnog nivoa deviznih rezervi adekvatnih platnobilansnoj poziciji zemlje. Indikatori koji se najčešće koriste su: tromjesečno pokriće uvoza zemlje - kao osiguranje od potencijalnih šokova na tekućem računu zemlje; minimum od 20% pokrivenosti monetarnog agregata M2 – sa ciljem održavanja povjerenja javnosti u domaću valutu; pokriće svih dužničkih obaveza zemlje koje dospijevaju u narednih dvanaest mjeseci - čime se osigurava izmirenje vanjskih obaveza zemlje u slučaju prekida kapitalnih priliva u zemlju iz inostranstva. MMF-a je nakon globalne finansijske krize iz 2008. godine za procjenu adekvatnosti deviznih rezervi razvio ARA metriku (akronim od engleskog naziva Assessing Reserve Adequacy) koja predstavlja ponderisani prosjek kratkoročnog vanjskog duga, ostalih obaveza prema inostranstvu, izvoza i šireg monetarnog agregata M2 (kao aproksimacije za kratkoročna domaća likvidna sredstva) kao potencijalnih izvora odliva deviznih rezervi zemlje, koji predstavljaju referentnu vrijednost u odnosu na koju se poredi nivo deviznih rezervi. Svakako je bitno imati na umu da devizne rezerve nemaju istu ulogu u zemljama u razvoju i razvijenim zemljama. Tako se u zemljama u razvoju i zemljama sa niskim prihodima devizne rezerve koriste za procjenu rizika od sprječavanja izbijanja valutne krize i sposobnošću ublažavanja šokova tekućeg računa, dok se u razvijenim zemljama rezerve povezuju sa smanjenim rizikom od bankarske krize i tržišnim problemima. Zakonom o Centralnoj banci Bosne i Hercegovine je propisano da je jedan od osnovnih zadataka CBBiH, koji se izvršava pod nadležnošću njenog Upravnog vijeća, da drži i upravlja službenim deviznim rezervama, prvenstveno na siguran način, a da se potom vodi principima profitabilnosti. Generalno prema vodećim svjetskim praksama proces upravljanja deviznim rezervama se razdvaja na tri nivoa: Prvi nivo donošenja odluka o upravljanju deviznim rezervama o strateškoj alokaciji donosi se na najvišem nivou upravljačke strukture Drugi nivo donošenja odluka o upravljanju deviznim rezervama je Investicioni komitet koji je nadležan za implementaciju i nadziranje implementacije strateške alokacije. Treći nivo upravljanja deviznim rezervama jeste operativni nivo, portfolio menadžeri zaduženi za svakodnevno upravljanje porftoliom deviznih rezervi Centralna banka Bosne i Hercegovine primjenjuje isti princip podjele uloga i odgovornosti te se u skladu s tim odluke o upravljanju i investiranju deviznih rezervi donose na tri nivoa u okviru organizacije CBBiH: strateškom – Upravno vijeće; taktičkom – Investicioni komitet i operativnom – nadležna odjeljenja Sektora za monetarne operacije, upravljanje deviznim rezervama i gotovinom. Upravno vijeće utvrđuje investicione smjernice kojima se definišu: maksimalna tolerancija rizika, optimalna kombinacija prihvatljivog rizika i mogućeg povrata, strateška alokacija aktive, investiciona ograničenja, investicioni period i referentna vrijednost (engl. benchmark) za ocjenu uspješnosti investiranja. Strateškom alokacijom aktive (SAA) je određeno učešće različitih instrumenata u ukupnom portfoliju deviznih rezervi. SAA se donosi na srednji rok, uglavnom dvije ili tri godine, te je istom tako definisano ciljano učešće, kao i raspon u okviru kojeg se trebaju kretati depoziti (oročeni i po viđenju), vrijednosni papiri i zlato. Zakonom su određeni instrumenti u koje CBBiH može investirati devizne rezerve te u skladu sa tim CBBiH investira devizne rezerve u vrijednosne papire država članica eurozone najvišeg kreditnog rejtinga, depozite kod odabranih centralnih banaka i inostranih poslovnih banaka visokog kreditnog rejtinga u Evropi, kao i u monetarno zlato, vodeći računa o ograničenjima ulaganja u svaki pojedinačni instrument, svaku pojedinačnu zemlju i pojedinu poslovnu banku. Investicioni komitet djeluje u okviru obavezujućih zakonskih ograničenja, Investicionih smjernica usvojenih od Upravnog vijeća te Pravila i parametara rizika vezanih za ulaganje deviznih rezervi. Odlučivanje i odgovornost za svakodnevno upravljanje deviznim rezervama, u skladu sa zakonom i pomenutim internim aktima CBBiH, je na operativnom nivou. U upravljanju deviznim rezervama posebna pažnja se posvećuje upravljanju vezanim rizicima. Devizne rezerve su izložene uticajima kretanja na globalnim finansijskim tržištima. U procesu upravljanja deviznim rezervama, posebno na taktičkom i operativnom nivou, u CBBiH se kontinuirano razmatraju sve dostupne informacije s relevantnih tržišta novca i kapitala kako u eurozoni, tako i u svijetu, dostupne prognoze koje bi mogle uticati na investiranje deviznih rezervi u tekućoj godini, ali i u narednom periodu. Ovo je uobičajena praksa centralnih banaka, koje su posebna, veoma konzervativna, vrsta investitora. Ovakav pristup omogućava pravovremeno prilagođavanje investicione politike promjenama na međunarodnim tržištima, uz konstantan monitoring kretanja kreditnih rejtinga ugovornih strana i emitenata, a u okviru postojećih zakonskih i strateških ograničenja, sve u cilju očuvanja vrijednosti neto deviznih rezervi, odnosno monetarne stabilnosti valutnog odbora prema najboljim svjetskim praksama. CBBiH prilagođava strukturu portfolija deviznih rezervi vršeći kupoprodajne transakcije raspoložvim instrumentima, uključujući i zlato. Jedan veoma važan element u procesu upravljanja deviznim rezervama, vodeći računa o budžetu rizika jeste diverzifikacija. Smisao diverzifikacije jeste zaštita od različite vrste finansijskih rizika, kao i kreditnog rizika. Struktura i investiranje deviznih rezervi odražava tržišne uslove na globalnom finansijskom tržištu, kao i primarne ciljeve CBBiH u provođenju politike valutnog odbora i održavanja sigurnosti i stabilnosti konvertibilne marke.Blagovremeno restrukturiranje portfolija deviznih rezervi, koje uključuje niz investicionih, strateških i taktičkih odluka, te postavljanje adekvatne strukture portfolija deviznih rezervi, ukjučujući i znatno skraćenje trajanja ukupnog portfolija deviznih rezervi u periodu kada je došlo do rasta kamatnih stopa i prinosa, kao posljedice promjene kursa monetarne politike sa ekspanzivne u restriktivnu, je omogućilo investiranje deviznih rezervi po znatno povoljnim uslovima, te generisanje značajnih prihoda. U svemu ovome osnovni zadatak upravljanja deviznim rezervama, likvidnost i sigurnost, je uspješno ispunjen. KRIPTOVALUTE I DEVIZNE REZERVE Budući da je tema kriptovaluta veoma aktuelna povremeno se postavlja pitanje da li centralne banke mogu u svoj portfolio deviznih rezervi uvrstiti kriptovalute. Istraživanje koje je sprovela Svjetska banka (Feyen, Klingebiel i Ruiz Gil, 2023[1]) na temu da li kripto valute mogu imati ulogu u portfoliju deviznih rezervi, odmah, čak i u naslovu, daje odgovor da kripto imovina ne može imati ulogu u portfoliju deviznih rezervi danas, kao ni vjerovatno u bliskoj budućnosti. Za kripto imovinu da bi se uopšte mogla uzeti u razmatranje kao potencijalni instrument za investiranje deviznih rezervi je potrebno napraviti fundamentalne izmjene. Ovo podrazumijeva jasan, sveobuhvatan, konzistentan, međunarodni i domaći, regulatorni okvir, kao i supervizorski tretman, preduslov koji se odnosi na sve dimenzije upravljanja deviznim rezervama. Takođe ove izmjene uključuju značajno povećanje likvidnost i smanjenje troškova trgovanja, kao i značajno smanjenje volatilnosti cijena, ojačanim rješenjima za skrbništvo i čuvanje, povećanom dostupnošću odgovarajućih instrumenata za ulaganje i široko rasprostranjeno usvajanje u trgovini i globalnim finansijskim tokovima. Ipak je potrebno naglasiti da ne treba poistovjećivati digitalne valute sa kripto imovinom. [1] Feyen, Erik H.B.; Klingebiel, Daniela M. H.; Ruiz Gil,Marco Antonio. Can Crypto-Assets Play a Role in Foreign Reserve Portfolios? : Not Today, and Likely Not in the Near Future (English). Equitable Growth, Finance and Institutions Insight Washington, D.C. : World Bank Group. http://documents.worldbank.org/curated/en/099553102232444409/IDU1c16366af173fa148931a
